Küreselleşme, ülkelerin kalkınma seviyelerinin artması ve dünya ekonomileri arasında kayda değer bir pozisyonda yer edinmeleri için ekonomik işbirlikleri kurulmasını zaruri kılmaktadır. Bilhassa komşu ülkeler, gerek bölgesel yakınlık gerekse benzer kültürler sayesinde müşterek alanların daha çok olması hasebiyle ekonomik işbirliği ve entegrasyona daha rahat adapte olmaktadırlar. Küresel ilişkiler incelendiğinde ekonomik işbirlikleri temin eden esas dinamiklerin arasında ortak kültür ve coğrafyaya ait ülkelerin işbirlikleri öne çıkmaktadır.

TRA2 Bölgesi (Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars); coğrafi konumu itibarıyla Avrupa ile Kafkasya ve Orta Asya arasında stratejik bir köprü işlevi görmektedir. Küreselleşen dünya ekonomisinde sınır ötesi ilişkilerin önemi artarken, TRA2 Bölgesi de komşu ülkelerle ekonomik entegrasyon, enerji koridorları ve lojistik imkanlar açısından Türkiye’nin doğuya açılan kapısı olarak önem taşımaktadır. Harita 1’de Iğdır ilinin siyasi haritası verilmiştir.

Harita 1. Iğdır İli Siyasi Haritası

Kaynak: https://www.harita.gov.tr/urun/igdir-mulk-idare-il-haritasi/397, (Erişim Tarihi 15.05.2024)

Iğdır ilinin coğrafi konumu itibarıyla; Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti (Azerbaycan), İran ve Ermenistan ile sınırı bulunmaktadır. Sınır ili olmasının doğal sonucu olarak hâlihazırda bir tanesi açık olmak üzere toplamda 3 adet sınır kapısı mevcuttur. Sınır kapıları, dış ticaret ve lojistik süreçler için önemli unsurlardır.

Iğdır İli Sınır Kapıları;

• Dilucu Sınır Kapısı
• Alican Sınır Kapısı
• Borualan Sınır Kapısı

Dilucu Sınır Kapısı

1990’ların başlarında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte 1991 yılında Azerbaycan bağımsızlığını ilan etmiş; bu süreçte 1921 yılında yapılan Moskova Antlaşması’yla kazandığı özerkliği koruyan Azerbaycan’ın Nahçıvan Özerk Bölgesi Türkiye’yle sınır komşusu olmuştur. Iğdır il merkezine 85 kilometre, Aralık ilçe merkezine 38 kilometre uzaklıkta bulunan Dilucu Sınır Kapısı, 1992 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile 1. Sınıf Gümrük Müdürlüğü ilan edilmiştir. 2008/14551 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Sınır Ticareti yapılması ile yetkilendirilmiş ve 24 saat hizmet vermektedir. Sınır ticaretine ilişkin ithalat işlemi yapılmamaktadır. Ancak ihracat işlemleri, transit, boş araç giriş ve yolcu işlemleri gerçekleştirilmektedir.

19 Ekim 2015 tarihinde, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin (TOBB) iştiraklerinden olan Gümrük ve Turizm İşletmeleri Ticaret A.Ş.(GTİ), Yap-İşlet-Devret modeliyle Dilucu Gümrük Kapısını modernize etmiştir. Sınır kapısındaki altyapısal eksikliklerin büyük çoğunluğu giderilmiş ihtiyaçlara cevap verebilecek bir nitelik kazandırılmıştır. 73.000 m²’lik alan üzerinde bulunan sınır kapısı; yüksek teknolojiyle donatılmış, hizmet alanları dışında gümrüksüz satış mağazaları (duty-free) ve yeme-içme alanları faaliyet göstermeye başlamıştır.

Günümüzde ulaştırma koridorları; ekonomik, jeopolitik ve kültürel bağlamda farklı ulusları ve kıtaları birbirine bağlayarak geniş bir düzlemde uluslararası ilişkiler kurulmasını olanaklı kılmaktadır. Uluslararası ticarete yön vermesi ve ulaştırma koridorlarının güzergâhını çeşitlendirmesi beklenen Zengezur Koridoru bu getirilerle birlikte Iğdır ilinin sahip olduğu önemi pekiştirmektedir. Ek olarak hayata geçirilmesi planlanan Kars-Iğdır-Aralık-Dilucu Yüksek Standartlı Demiryolu Hattı Projesi[1] de dış ticaretin hacminin artırılmasında ve ileri-geri sektörlerin daha verimli bağlanmasında etkili olacaktır. Dilucu Sınır Kapısı’nın sahip olduğu önem de bu gelişmelere paralel olarak artmaktadır. Sınır kapısından sağlanan araç ve yolcu trafiği verileri dış ticaret ve lojistik olanaklar için doğabilecek fırsatlara ışık tutmaktadır.

Dilucu Sınır Kapısı Araç Tipine Göre Giriş Verileri

Dilucu Sınır Kapısı, ülkemizin stratejik perspektifi ve dış ticaret olanakları ele alındığında kritik öneme sahiptir. Dilucu Sınır Kapısı, yolcu ve yük taşımacılığı için kullanılmaktadır. Buna istinaden 2019-2024 yılları arasında araç tipine göre giriş verileri Tablo 1’de gösterilmiştir. Görüleceği üzere Covid-19 pandemisi döneminde yaşanan azalmadan sonra 2022 yılındaki ivmelenme ile araç girişi artmıştır. Araç giriş verilerinde en büyük yoğunluğun tır-çekici-dorse türünde olduğu görülmektedir. Bu durum, mal ve hizmet taşımacılığı ile dış ticaretin de geliştiği yönünde yorumlanabilmektedir.

Tablo 1. Dilucu Sınır Kapısı Araç Tipine Göre Giriş Verileri, 2019-2024

Kaynak: https://ticaret.gov.tr, (Erişim Tarihi 05.03.2025)

Dilucu Sınır Kapısı Araç Tipine Göre Çıkış Verileri

Dilucu Sınır Kapısı’ndan araç tipine göre çıkış sayıları incelendiğinde 2019-2024 yılları arasında en fazla yoğunluğun otomobil ve tır-çekici-dorse türlerinde olduğu görülmektedir. Hem ihracat hem de Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti ile olan ticaret ilişkisi bu veri üzerinden okunabilmektedir. Özellike tır-çekici-dorse tipi araçların aynı yıllar içerisindeki giriş-çıkış verileri incelendiğinde girişin daha fazla olduğu görülmektedir. Aradaki farkı Türk Cumhuriyetleri ve Çin üzerinden akan ulaştırma koridorlarının bir yansıması olarak görmek mümkündür.

Tablo 2. Dilucu Sınır Kapısı Araç Tipine Göre Çıkış Verileri, 2019-2024

Kaynak: https://ticaret.gov.tr, (Erişim Tarihi 05.03.2025)

Dilucu Sınır Kapısı Yolcu Sayıları

Dilucu Sınır Kapısı’nda 2019-2024 yılları arasında yolcu hareketliliği Tablo 3’te gösterilmiştir. Tabloya göre Covid-19 pandemisi sonrasında yolcu girişi ve çıkışında giderek artan bir durum söz konusudur. Bu durum ticaret, turizm alanlarındaki bir artışı da beraberinde getirmektedir. Bahsi geçen demiryolu projesi ile birlikte yolcu taşımacılığı olanaklarının gelişmesinin olumlu yansımalarının kısa vadede bu veriler üzerinde görüleceği düşünülmektedir.

Tablo 3. Dilucu Sınır Kapısı Yolcu Hareketliliği, 2019-2024

Kaynak: https://ticaret.gov.tr, (Erişim Tarihi 05.03.2025)

Iğdır İlinde İhracatta Öne Çıkan Sektörler

Iğdır ili TRA2 Bölgesi (Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars) içinde önemli bir ihracat payına sahiptir. İlde gelişen imalat sanayi de bu ihracatın sürekliliği noktasında umut vadetmektedir. Iğdır ilinin TRA2 Bölgesi ihracatındaki payı Tablo 4.’te gösterilmektedir.

Tablo 4. TRA2 Bölgesi İlleri İhracat Payları, 2024

Kaynak: TÜİK Dış Ticaret İstatistikleri, (Erişim Tarihi 06.03.2025)

Iğdır ili bölgedeki toplam ihracatın yarısını gerçekleştirmektedir. Bu durum il için dış ticaretin ekseninin ile kaymasında, sanayileşme ve üretim mekanizmalarının odak noktası haline gelmesinde bir öncüldür.

Diğer yandan Türkiye İhracatçılar Meclisi’nin (TİM) “İl Bazında Sektör Rakamları, 2024” verilerine göre Iğdır ilinden yapılan ihracata konu olan sektörler Tablo 5’te gösterilmiştir.

Tablo 5. Iğdır İli Sektörel Bazlı İhracat Verileri, 2024

Kaynak: https://tim.org.tr/tr/ihracat-rakamlari , (Erişim Tarihi 05.03.2025)

Iğdır ilinin sektörel bazda ihracat kalemleri incelendiğinde tarımsal ürünlerden imalat sanayine geniş bir yelpazede üretimin ve dış ticaretin yapıldığı görülmektedir. Kimyevi maddeler ve mamulleri, hazır giyim, deri ve deri mamulleri, mobilya, kâğıt ve orman ürünleri, makine ve aksamları gibi sektörlerin Iğdır ilinden yapılan ihracatta önemli bir pay sahibi olduğu görülmektedir. Bu noktada coğrafi yakınlık ve açılması beklenen Zengezur Koridoru ile birlikte farklı sektörlerde önemli yatırım fırsatlarının ortaya çıkacağı düşünülmektedir.

Iğdır İli Ülke Bazında İhracat Durumu

Iğdır, coğrafi konumu gereği Türk Cumhuriyetleri, Rusya Federasyonu, Çin ve Ortadoğu ülkeleri ile önemli bir ticaret potansiyeli barındırmaktadır. Iğdır ilinin ülkelere göre ihracat durumu Tablo 6’da gösterilmiştir.

Tablo 6. Iğdır ili Ülke Bazında İhracat Verileri, 2023-2024

Kaynak: https://tim.org.tr/tr/ihracat-rakamlari , (Erişim tarihi 06.03.2025)

2023-2024 yılları arasındaki veriler incelendiğinde Zengezur Koridoru güzergâhında bulunan ülkelere yönelik ihracat dikkat çekmektedir. Azerbaycan başta olmak üzere Türk Cumhuriyetleri ve Orta Asya ülkelerine yapılan ihracat ilin genel dış ticaretinde önemli bir yer tutmaktadır.

Tablo 7. Iğdır İlinden Azerbaycan’a Yapılan İhracat, 2021-2022

Kaynak: Doğu Anadolu İhracatçılar Birliği (DAİB), 2024

Tablo 7’de Iğdır ilinden Azerbaycan’a 2021-2022 yıllarında yapılan ihracat kalemleri ve elde edilen gelir gösterilmektedir. Bu verilere istinaden Iğdır ilinden ihracata konu olan mamul ürünlerin geniş bir yelpazeye yayıldığı görülmektedir. Gıda mamulleri, buzdolapları (dondurucu, soğutucu, ısı pompaları), kağıt/karton kutu, demir/çelik çubuklar, kimyevi maddeler ve mamulleri, temizlik ve hijyen ürünleri, konfeksiyon ürünleri başlıca ihraç kalemleridir. İhracat gelirleri incelendiğinde ekmek, pasta vb. gıda mamullerinin önemli bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2021 ve 2022 yılları karşılaştırıldığında kur farkından dolayı azalan bazı gelir kalemleri bulunmaktadır. Bunun yanı sıra yassı demir-çelik mamul ihracatında bir artış söz konusudur.